Nikotyna – jak wpływa na organizm? Działanie, szkodliwość

Nikotyna to jedna z najsilniej uzależniających substancji psychoaktywnych, która wpływa na niemal każdy układ organizmu. Oddziałuje na mózg, serce, naczynia krwionośne, płuca, układ hormonalny i rozrodczy, a długotrwałe narażenie prowadzi do poważnych chorób przewlekłych i skrócenia życia. W artykule wyjaśniamy, czym dokładnie jest nikotyna, jak działa na organizm, jakie niesie skutki uboczne oraz czy e-papierosy rzeczywiście są bezpieczniejszą alternatywą.

Nikotyna – co to jest?

Nikotyna, z chemicznego punktu widzenia, jest alkaloidem, czyli związkiem chemicznym pochodzenia roślinnego. Występuje naturalnie przede wszystkim w roślinach tytoniu, zwłaszcza w gatunku Nicotiana tabacum (tytoń szlachetny). W liściach tytoniu szlachetnego zawartość nikotyny wynosi od 2 do 8% ich suchej masy, a w tzw. tytoniu dzikim (Nicotiana rustica) może sięgać nawet 18%. W przyrodzie nikotyna pełni funkcję ochronną, działając jako naturalny insektycyd zabezpieczający roślinę przed owadami. W postaci czystej jest to oleista ciecz, która ciemnieje pod wpływem światła i powietrza. Do istotnych właściwości nikotyny należy jej wysoka lipofilność (rozpuszczalność w tłuszczach), umożliwiająca szybkie przenikanie przez błony biologiczne, w tym barierę krew-mózg oraz łożysko.

Nikotyna jest silną substancją psychoaktywną, co oznacza, że wpływa na funkcje mózgu i układu nerwowego. Jej działanie jest wyjątkowo szybkie.

Nikotyna – działanie

Nikotyna dostaje się do organizmu najczęściej podczas palenia papierosów lub innych wyrobów tytoniowych. Zaledwie 8–10 sekund po zaciągnięciu się dymem nikotyna dociera do mózgu, gdzie zaczyna działać na receptory nerwowe.

Nikotyna przenika barierę krew-mózg bez problemów. Podstawowym miejscem działania nikotyny są receptory nikotynowe acetylocholiny (NACh-R), czyli białka znajdujące się na powierzchni neuronów. Fizjologicznie są one pobudzane przez neuroprzekaźnik acetylocholinę, który odpowiada m.in. za czujność, koncentrację, regulację napięcia mięśniowego i rytm serca. Gdy do tych receptorów przyłączy się nikotyna, dochodzi do ich nadmiernego pobudzenia. Efektem tego działania jest:

• uwolnienie dopaminy – neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za uczucie przyjemności, nagrody i satysfakcji,
• wzrost poziomu adrenaliny i noradrenaliny – substancji, które pobudzają organizm do działania „efekt walki lub ucieczki”,
• wzrost poziomu serotoniny – hormon, który poprawia nastrój i koncentrację.

Pobudzenie wyżej wymienionych neuroprzekaźników sprawia, że po przyjęciu nikotyny osoba czuje krótkotrwałe pobudzenie, przyjemność lub odprężenie, a także poprawę koncentracji i czujności. Działanie to ma jednak charakter krótkotrwały, a jego ustąpieniu towarzyszy narastający głód nikotynowy. Po około 20–30 minutach od zapalenia papierosa poziom dopaminy spada, pojawia się natomiast drażliwość, niepokój, które skłaniają do sięgnięcia po kolejną dawkę. 

📌 Poznaj e-Pakiet Pierwiastków – zanieczyszczenie środowiska (np. palacze papierosów, górnicy, hutnicy)

Wpływ nikotyny na organizm

Nikotyna wywiera wpływ na funkcjonowanie niemal wszystkich układów organizmu. Działa jak silny neurostymulant, który uruchamia mechanizmy stresu i przyspiesza pracę serca, zaburza funkcjonowanie narządów wewnętrznych. Nikotyna oddziałuje na liczne układy organizmu, niezależnie od działania pozostałych toksyn obecnych w dymie tytoniowym. Działania, które wywołuje nikotyna w poszczególnych układach, zostały przedstawione w tabeli poniżej.

Nikotyna – szkodliwość i skutki uboczne

Z klinicznego punktu widzenia szkodliwość nikotyny wynika przede wszystkim z jej wysokiego potencjału uzależniającego. Z drugiej strony nikotynę również rozpatrujemy jako składnik dymu tytoniowego. Współwystępowanie uzależnienia od nikotyny i ekspozycji na toksyny dymu tytoniowego stanowi szczególnie poważne zagrożenie zdrowotne. Nikotyna utrwala potrzebę sięgania po papierosy, a z drugiej strony ciągła ekspozycja organizmu na toksyczne i rakotwórcze substancje zawarte w dymie tytoniowym, prowadzącą do uszkodzenia narządów, rozwoju chorób przewlekłych i skrócenia długości życia.

Dym tytoniowy stanowi złożoną matrycę chemiczną, w której toksyczność poszczególnych związków potęguje ogólne uszkodzenia organizmu. W procesie spalania tytoniu powstają setki substancji chemicznych, z których wiele jest toksycznych i kancerogennych (bezpośrednio wpływają na zmiany w DNA i powstawanie nowotworów).

Długotrwałe zażywanie nikotyny i kontakt z produktami spalania tytoniu prowadzą do licznych chorób przewlekłych, obejmujących praktycznie każdy układ organizmu. Nikotyna działa głównie neurobiologicznie i naczyniowo, natomiast toksyny z dymu tytoniowego powodują stres oksydacyjny, stan zapalny, uszkodzenie DNA i tkanek.

• Choroba przewlekła ośrodkowego układu nerwowego – uzależnienie nikotynowe; fizyczne i psychiczne, a po odstawieniu pojawiają się objawy odstawienne: drażliwość, spadek nastroju, zaburzenia koncentracji, bezsenność, uczucie głodu nikotynowego. Klasyfikowana przez WHO jako zaburzenie psychiczne.
• Nadciśnienie tętnicze – stymulacja układu współczulnego prowadzi do trwałego wzrostu ciśnienia tętniczego, pogrubienia ścian tętnic i ich usztywnienia.
• Miażdżyca i choroba wieńcowa – nikotyna i tlenek węgla uszkadzają śródbłonek naczyniowy, co sprzyja odkładaniu cholesterolu LDL w ścianach tętnic. Blaszki miażdżycowe + agregacja płytek = ryzyko zawału serca, udaru mózgu i choroby tętnic obwodowych.
• Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) – uszkadza nabłonek rzęskowy. Z czasem dochodzi do nieodwracalnego zwężenia dróg oddechowych, rozedmy i spadku pojemności płuc.
• Nowotwory układu oddechowego – nitrozoaminy i wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne zawarte w dymie powodują mutacje DNA w komórkach nabłonka dróg oddechowych. Efekt: większe ryzyko raka płuc, krtani, gardła, jamy ustnej i przełyku.
• „Twarz palacza”– w wyniku toksycznych działań na naczynia krwionośne, włókna kolagenu i elastyny oraz komórki skóry. Ziemista, szara czasem żółta skóra, zmarszczki wokół ust, wiotkość i utrata elastyczności skóry, cienka, przesuszona, matowa cera.
• Niepłodność – obniżenie jakości komórek jajowych i plemników, fragmentacja (uszkodzenie) DNA plemników, zaburzenia cyklu, problemy ogólnoustrojowe, konsekwencją jest trudność zajścia w ciążę.
• Zaburzenia rozwoju płodu – nikotyna bez przeszkód pokonuje barierę krew-mózg u dorosłych i barierę łożyska u kobiet w ciąży Narażenie rozwijającego się płodu na nikotynę może prowadzić do nieprawidłowej architektury mózgu, obniżenia ilorazu inteligencji oraz zwiększonego ryzyka zaburzeń behawioralnych i neurologicznych w późniejszym życiu dziecka.

Łączny efekt przewlekłego działania nikotyny i dymu tytoniowego to zwiększone ryzyko przedwczesnego zgonu z powodu chorób układu krążenia, nowotworów i chorób płuc. 

Według WHO palenie tytoniu skraca życie średnio o 10–15 lat.

E-papierosy kontra zwykła nikotyna

Papierosy elektroniczne mają być mniej szkodliwą alternatywą dla tradycyjnych papierosów, ale czy faktycznie tak jest? E-papieros opisano jako inhalator nikotyny zamieniający płyn (e-liquid) w aerozol, który użytkownik wdycha zamiast dymu. Skład takiego płynu obejmuje glikol propylenowy, glicerynę, aromaty oraz nikotynę w różnym stężeniu.

Celem wynalezienia e-papierosów była redukcja szkodliwości palenia, głównie poprzez eliminację dymu i popiołu, które zawierają substancje rakotwórcze. Urządzenie miało ograniczać także bierne palenie. 

📌 Sprawdź: EVALI – co to za choroba? Dlaczego wapowanie jest szkodliwe dla zdrowia?

Badania wykazały, że zawartość nikotyny w aerozolu e-papierosów jest faktycznie mniejsza niż w dymie tradycyjnych papierosów. Dodatkowo w e-papierosach nie występuje tlenek węgla (czad), a ilość związków toksycznych i rakotwórczych (np. formaldehydu, nitrozoamin, benzopirenu czy metali ciężkich) jest znacznie niższa, ale nie zerowa! Jednocześnie u 20–30% użytkowników pojawia się suchość w ustach, podrażnienie gardła, bóle głowy lub nudności.

 E-papierosy są mniej szkodliwe, lecz nie są zdrowe, gdyż nadal dostarczają nikotynę, która uzależnia i pewne ilości związków toksycznych.

Technologiczne udoskonalenia takie jak e-papierosy może jednocześnie pomagać i szkodzić. Pomaga, bo pozwala zmniejszyć narażenie na najbardziej toksyczne substancje dymu tytoniowego i wspiera osoby w odchodzeniu od tradycyjnych papierosów. Szkodzi natomiast, gdy nowoczesne rozwiązania tworzą pozorne poczucie bezpieczeństwa, zachęcając nowe grupy (zwłaszcza młodych) do używania nikotyny, co tworzy nowe formy zależności i zagrożeń.

Dr n.med. Iwona Chromik