Rola badań genetycznych w rozpoznawaniu celiakii

Celiakia, zwana również chorobą trzewną, to schorzenie przejawiające się całkowitą nietolerancją glutenu. U osób chorujących na celiakię w wyniku ekspozycji na prolaminy, czyli jedne ze związków zawartych w glutenie, dochodzi do reakcji autoimmunologicznej i przewlekłego stanu zapalnego jelita. Skutkiem tego procesu jest pogłębiające się uszkodzenie kosmków jelita cienkiego, które może prowadzić do bardzo poważnych, zagrażających życiu powikłań. Pacjenci ze zdiagnozowaną celiakią muszą pozostawać na diecie bezglutenowej do końca życia.

Choć diagnostyka celiakii nie zawsze jest łatwe, to jednak istnieją badania pozwalające ją wykluczyć z 99% skutecznością. O tym, jakie to badania i kiedy warto je wykonać, piszemy w poniższym artykule.

Dlaczego osoby z celiakią nie tolerują glutenu?

Nietolerancja glutenu wynika z przewlekłej choroby autoimmunologicznej o podłożu genetycznym. U osób z celiakią układ odpornościowy reaguje nieprawidłowo, wytwarzając przeciwciała skierowane przeciwko własnym tkankom w odpowiedzi na kontakt z prolaminami występującymi w glutenie. Gliadyna i inne białka z grupy prolamin są dla tych pacjentów czynnikami wywołującymi reakcję immunologiczną, prowadzącą do przewlekłego stanu zapalnego jelit i uszkodzenia kosmków jelitowych. Nieleczona celiakia może prowadzić do bardzo poważnych powikłań, a także do wzrostu ryzyka zachorowania na raka jelita cienkiego.

Jakie objawy mogą wskazywać na nietolerancję glutenu?

Celiakia może przebiegać bezobjawowo lub skąpoobjawowo przez wiele lat, co znacznie utrudnia jej rozpoznanie. U osób dorosłych występują zwykle objawy nieswoiste, u dzieci natomiast dominują objawy gastryczne. Pacjenci z podejrzeniem celiakii doświadczają m.in. przewlekłych biegunek, bólów brzucha, wzdęć, utraty masy ciała, zmęczenia, bólów głowy i objawów skórno-stawowych.

Symptomy celiakii mogą się jednak różnić w zależności od indywidualnej reakcji organizmu na gluten oraz stopnia zaawansowania choroby. Do najbardziej powszechnych objawów nietolerancji glutenu zalicza się:

• problemy trawienne: biegunkę, wzdęcia, nudności, wymioty, bóle brzucha;
• utratę masy ciała, brak apetytu, niezdolność do przybrania na wadze;
• problemy skórne: świąd i wysypki skórne, takie jak wyprysk, łuszczyca lub pokrzywka;
• zmiany w samopoczuciu: zmęczenie, niepokój, depresję, problemy z koncentracją, zmiany nastroju;
• problemy z układem odpornościowym: częste infekcje, obniżoną odporność;
• problemy z układem kostnym: osteoporozę lub osteopenię (zmniejszoną gęstość kości);
• zaburzenia wchłaniania składników odżywczych, takich jak wapń, co może prowadzić do problemów ze zdrowiem kości;
• bóle głowy, migreny, problemy z zatokami;
• zaburzenia miesiączkowania u kobiet.

Jak powinna przebiegać diagnostyka laboratoryjna przy podejrzeniu celiakii?

W pierwszym etapie diagnostyki u osób jedzących gluten zaleca się równoczesne oznaczenie przeciwciał: przeciw transglutaminazie tkankowej (anty-tTG) w kl. IgA i IgA całkowite.

W przypadku stwierdzonego niedoboru IgA, serologiczna diagnostyka celiakii powinna opierać się na testach w klasie IgG. Należy oznaczyć przeciwciała przeciw transglutaminazie tkankowej (anty-tTG) w kl. IgG i przeciwciała przeciwko deaminowanej gliadynie w klasie IgG.

Należy pamiętać, że ujemny wynik tych badań nie wyklucza celiakii, zwłaszcza u osób z objawami zespołu złego wchłaniania.

• Przeciwciała przeciw endomysium – EMA (przeciwciała przeciwko endomysium EmA w klasie IgA lub IgG – jeżeli występuje niedobór IgA) nie są już zalecane jako rutynowy test potwierdzający. Można je rozważyć jedynie w sytuacjach niejednoznacznych (np. rozbieżność między obrazem klinicznym a serologią, współistnienie innych chorób autoimmunologicznych lub chorób wątroby).

Należy podkreślić, że serologiczną diagnostykę celiakii wykonuje się wyłącznie podczas diety zawierającej gluten. Wykonanie badań po wprowadzeniu diety bezglutenowej może skutkować wynikiem fałszywie ujemnym.

A biopsja?

U dorosłych standardem pozostaje potwierdzenie rozpoznania celiakii wynikiem histopatologicznym z biopsji dwunastnicy.

Są jednak pewne odstępstwa.

Zgodnie z wytycznymi ESsCD 2025 dopuszcza się u wybranych dorosłych możliwość rozpoznania celiakii bez biopsji („no-biopsy approach”), jeżeli:

• miano przeciwciał przeciw transglutaminazie tkankowej (anty-tTG) w kl. IgA wynosi ≥ 10× górnej granicy wartości referencyjnej (tzw. normy),
• wynik zostanie potwierdzony w drugiej, niezależnej próbce,
• pacjent pozostaje na diecie uwzględniającej spożycie glutenu,
• nie występują objawy alarmowe (np. krwawienia z przewodu pokarmowego, dysfagia, objawy niedrożności),
• odstąpienie od biopsji zostało omówione z pacjentem.

Zaleca się ograniczenie podejścia „rozpoznanie bez biopsji” do pacjentów poniżej 45. roku życia.

U dzieci i młodzieży obowiązują kryteria ESPGHAN 2020, które już wcześniej dopuszczały rozpoznanie celiakii bez biopsji u części pacjentów (przy bardzo wysokich mianach IgA anty-tTG i dodatnim EMA).

Kiedy warto wykonać badania genetyczne pod kątem celiakii?

Celem badania genetycznego jest wykluczenie celiakii u osób z objawami sugerującymi jej prawdopodobieństwo (ujemny wynik praktycznie wyklucza możliwość zachorowania). Nosiciele wskazanych w badaniu heterodimerów są jedynie predysponowani do rozwoju choroby, natomiast nie muszą jej rozwinąć.

Wykonanie badania genetycznego jest wskazane:

• w przypadku wątpliwości diagnostycznych (np. objawy sugerujące celiakię, ujemne przeciwciała, w biopsji zanik kosmków),
• do wykluczenia celiakii u osób z grup ryzyka (m.in. krewni I stopnia, chorzy na cukrzycę typu 1, zespół Downa),
• u osób na diecie bezglutenowej z podejrzeniem celiakii – u chorych z dodatnim wynikiem badań genetycznych rozważa się kontrolowaną prowokację glutenem, a następnie wykonanie badań serologicznych i/ lub endoskopii,
• pomocniczo w diagnostyce różnicowej m.in. u kobiet z niepłodnością o niejasnej etiologii, gdy istnieje podejrzenie celiakii.

U 90–95% chorych na celiakię stwierdza się heterodimer HLA-DQ2.5, u 5–10% HLA-DQ8, rzadziej HLA-DQ2.2.

U osób predysponowanych genetycznie można rozważyć okresowe monitorowanie poziomu swoistych przeciwciał.

Badanie genetyczne w kierunku celiakii dostępne w ofercie Diagnostyki jest dostępne w wygodnej formie wysyłkowej, co sprawia, że można je wykonać w komfortowych, domowych warunkach. Więcej informacji na temat pobrania materiału i przebiegu samego badania można znaleźć TUTAJ.